روشنگری اجتماعی

آری،و من دوست ندارم،همهء بندگان بی تقصیر خدا را وسوسه کنم؛و با چنین «شیطنت»!آرامش وجودی شان را پریشان سازم؛و این سیب اسرارآمیز(میوهء ممنوع)را به دست شان دهم،که بر آن دندان زنند؛ناگهان،باغ شان،در پیش چشم شان،کویر نماید!این «شیطنت» را نمی کنم.

سؤال:خود شما،از کسی که چنین «شیطنتی» با شما کرد،چه احساسی دارید؟

کلمات عاجزند که احساس شگفت مرا نسبت به او تعبیر کنند؛

یک نوع «غیظِ دوست داشتن»!

چرا هیچ کس دوست ندارد که به قیمت تمام لذّت ها و خوش بختی های عالم،یک گام در فهمیدن،عقب تر برود.

هیچ سوداگری،دربارهء «فهمیدن» چانه نمی زند؛و هیچ آدم نفهمی هم،حاضر نیست،به هیچ قیمتی،تخفیف بدهد!

این فرشتهء گنهکار عاصی،آدم،نمی فهمد که هرچه بیش تر بفهمد و چشم و گوشش بازتر شود؛بیش تر به خود ستم کرده است.و نمی داند که هرچه بیش تر بداند،به زیر بار سنگین تر مسئولیّت کشیده می شود،و کویر آتش خیز رنج،

«...إِنَّهُ کَانَ ظَلُومًا جَهُولًا»!(به راستى او ستمگرى نادان بود.احزاب-72)

کویر،سرزمین تفتیدهء عطشی که هرچه بیشتر می نوشی،عطشان تر می شوی!

سؤال:به هر حال،شما معتقدید که باید «میوهء ممنوع» را به «مردم» نداد؟یعنی مردم نباید به «خودآگاهی» برسند.

خواهش می کنم به پاسخ من دقیق بیندیشید،که سؤال،سخت حسّاس است:

چرا،اوّل مردم ما باید «آگاهی» پیدا کنند،و سپس «خودآگاهی».به یاد دارید که آدم در بهشت(نه بهشت موعود،این بهشت زادگاه،یک «باغ» است،یک باغ طبیعی)،از همهء میوه ها برخوردار بود.همهء میوه های باغ برایش مُجاز بود؛همهء نعمات باغ در دسترس اش بود؛فقط یک میوه بود که برایش منع شده بود.

امّا آدمی زاده های سرزمین ما،هنوز از اکثر میوه های باغ محرومند؛میوه های «مُجاز»،برایشان «ممنوع» شده است.ابتدا باید در این باغ،دارای حقوق آدمیّت شوند؛ از همهء میوه های این باغ برخوردار شوند؛در بهشت،آدم شوند؛«میوه های مُجاز» را به دست آورند؛بچشند.آن گاه نوبت به «میوهء ممنوع» خواهد رسید.

مردمی را که «آب قنات» ندارند،به جست و جوی «آب حیات»،در پی اسکندر روانه کردن و قصّهء خضر(ع) بر گوش شان خواندن،شیطنت بدی است.

آن ها که «عشق» را در زندگی خلق،جانشین «نان» می کنند،فریبکارانند،که نام فریب شان را «زهد» گذاشته اند.

مردمی که «معاش» ندارند،«معاد» ندارند![پیامبر اکرم(ص)]

و هرگاه «فقر» از دری وارد شود،«دین» از درِ دیگر خارج می شود!(ابوذر)

روشنفکران!مسئلهء ما،مسئلهء خوراندن «میوهء ممنوع» به آدم های این بهشت نیست،مسئله،خوراندن «میوه های مُجاز»است!

... پایان ...

و «کلمه»،بی زبانی که بخواندش،و بی«اندیشه»ای که بداندش،چگونه می تواند بود.

و خدا یکی بود و جز خدا هیچ نبود؛

و با «نبودن»چگونه می توان«بودن»؟

و خدا بود،و با او،عدم؛و عدم گوش نداشت.

حرف ها هست برای «گفتن»،که اگر گوشی نبود،نمی گوئیم.

و حرف هائی هست برای «نگفتن»؛

حرف هائی که هرگز سر به «ابتذالِ گفتن» فرود نمی آورند.

حرف هائی شگفت،زیبا و اهورائی همین هایند.

و سرمایهء ماورائی هر کسی،به اندازهء حرف هائی است که برای «نگفتن» دارد؛

حرف های بی تاب و طاقت فرسا،که همچون زبانه های بی قرار آتشند؛

و کلمات اش،هر یک،انفجاری را به بند کشیده اند؛کلماتی که پاره های «بودنِ» آدمی اند.

اینان هماره در جست و جوی «مخاطب» خویش اند؛اگر یافتند،یافته می شوند...

و در صمیم «وجدان» او،آرام می گیرند.

و اگر مخاطب خویش را نیافتند،نیستند؛

و اگر او را گم کردند،روح را از درون به آتش می کشند،و دمادم،حریق های دهشتناک عذاب بر می افروزند.

و خدا برای نگفتن،حرف های بسیار داشت که در بی کرانگی دلش موج می زد و بی قرارش می کرد.

و عدم،چگونه می توانست«مخاطب» او باشد؟

هرکسی گمشده ای دارد،و خدا گمشده ای داشت.

هرکسی دو تا است،و خدا یکی بود.

انسان یک «لفظ» است،که بر زبان آشنا می گذرد،و «بودن» خویش را از زبان دوست،می شنود.

هر کسی «کلمه» ای است:که از عقیم ماندن می هراسد،و در خفقان جنین،خون می خورد.

و کلمه مسیح است،

آن گاه که «روح القدس» - فرشتهء عشق – خود را بر مریم بی کسی،بکارت حسن،می زند؛و با یاد آشنا،فراموش خانهء عدمش را فتح می کند.

که کلمه،در جهانی که فهمش نمی کند،«عدمی» است که «وجود خویش» را حسّ می کند،و یا «وجودی» که «عدم خویش» را.

و «در آغاز،هیچ نبود،و آن کلمه،خدا بود.»

عظمت،همواره در جست و جوی چشمی است که او را ببیند؛

و خوبی،همواره در انتظار خردی است که او را بشناسد؛

و زیبائی،همواره تشنهء دلی که به او عشق ورزد؛

و جبروت،نیازمند اراده ای که در برابرش،به دلخواه،رام گردد؛

و غرور،در آرزوی عصیان مغروری،که بشکندش و سیرابش کند.

ادامه دارد...

سخنانش که هر کدام،جز عمق فکری،طعم و بوی خاصّ و خُلق و خوی ویژه ای دارد،مرا سخت سیراب می کند.او منطق فلسفی یونانی را با احساس اِشراقی شرقی در آمیخته است؛و با علوم و مِتُد علمی امروزین مجهّز کرده؛و از هنر و به ویژه شعر به آن پیرایه ها بسته،و تزئین کرده و برای خویش یک نگاه ساخته که با آن می بیند؛یک زبان ساخته که با آن می گوید؛و یک روح که با آن زندگی می کند.و این همه از لابلای سخنانش پیداست:

«دلی که عشق ندارد و به عشق نیاز دارد،آدمی را همواره در پی گمشده اش،ملتهبانه به هر سو می کشاند.خدا،آزادی،هنر و دوست،در بیابانِ طلب،بر سر راهش منتظرند تا وی کوزهء خالی خویش را از آب کدامین چشمه پر خواهد کرد.»

پروفسور شاندل،متفکّر بزرگی بود؛«قدری فیلسوف،قدری شاعر،قدری سیاستمدار،قدری نویسنده،قدری...» و خیلی چیزهای دیگر.

در همهء رشته های معرفت «انسانی»،آگاهی عمیق و روشن و دقیقی داشت.هیچ کس چون او،«انسان» را و «جهان» را نمیشناخت.او ،هم چهرهء مادّی و عینی انسان،هم جهان محسوس را خوب می شناخت و هم چهرهء روحانی و جهان معنوی را.

در جهان،در انسان،تنها دو نکته بود که برایش به عنوان دو سؤال مطرح  بود.یکی سؤال پیچیده تری که او را سخت به خود مشغول می داشت و غالباً به آن می اندیشید و دیگری کمی ساده تر.

شاندل معتقد بود که ارزش علمی هر عالمی،تنها به میزان اطّلاعات اش بستگی ندارد؛بلکه بیشتر به سؤالات و به خصوص نوع سؤالاتی است که «برایش» مطرح است؛چنان به این اصل معتقد بود که گوئی به سؤال های علمی،در انسان و جهان،بیشتر اهمّیّت می داد و در برابر آن حسّاسیّت داشت تا جواب ها.و از این رو بود که به این دو سؤال شگفتی که برایش مطرح بود،حتّی بیش از همهء معلومات و همهء علوم و همهء وجوه زندگی مادّی و معنویش می اندیشید.

*شاندل(shandel )در زبان فرانسوی،معادل (candle)در انگلیسی به معنای «شمع»،عنوان یک شخصیّت خیالی است که دکتر علی شریعتی،آن را برای بیان برخی اندیشه های خود،پدید آورده است.«شاندل»،همزبان آشنائی بوده است برای روح غریب و تنهای شریعتی.«شمع» نیز کلمه ای است مرکّب از سه حرف نخستین نام او:شریعتی مزینانی،علی!

ادامه دارد...

قلم،توتم قبیلهء من است؛روح «ما» در آن یکی شده است؛«ما» در آن به هم آمیخته ایم؛با هم زندگی می کنیم و به یکدیگر می رسیم.علی رغم زندگی – که متلاشی می کند – و زمان – که جدائی می افکند – و خودپرستی که بیگانگی می آورد – و ترس – که هر کسی را به خود می گریزاند – و عقل - که رشته ها را می گسلد – و تنها می کند...

قلم توتم من است،او نمی گذارد که فراموش کنم،که فراموش شوم،که با شب خو کنم،که از آفتاب نگویم،که دیروزم را از یاد ببرم،که فردا را به یاد نیاورم،که از «انتظار» چشم پوشم،که تسلیم شوم،نومید شوم،به خوش بختی رو کنم،به تسلیم خو کنم که...!

قلم توتم من است،او در انبوه قیل و قال های روزمرِّگی،هیاهو های بیهودگی،کشاکش های پوچی،پلیدی های زندگی،پستی های زمین،بی رحمی های زمان،خشونت خاک و حقارت وجود،شب و روز،در دستم،بر روی سینه ام،پرشور و ملتهب و بی امان،این کلمات خدائی را در خونم،در قلبم،در روحم،یادم،خیالم،خاطره ام،وجدانم و خلقتم می ریزد که:

خداگونگی،بهشت،آدم،تنهائی،حوّا،شیطان،عشق،عصیان،بینائی،هبوط،کویر،غربت،رنج،«امانت»،رسالت،انتظار،انس،اسارت،جبر،خودآگاهی،قیام،تشیّع،خلافت،ولایت،ایمان،مصلحت،حقیقت،سنّت،آیه،تقیّه،تقلید،جهاد،اجتهاد،شهادت،ایثار،مردم،عطش،طواف،هجرت،غیبت،احرام،حجّ،عرفات،مشعر،منی،ذبح،معبد...

قلم توتم من است،توتم ماست.به قلم ام سوگند،به خون سیاهی که از حلقومش می چکد سوگند،به رشحهء خونی که از زبانش می تراود سوگند،به ضجّه های دردی که از سینه اش بر میآید سوگند...که توتم مقدّسم را نمی فروشم،نمی کشم،گوشت و خونش را نمی خورم،به دست «زور»ش تسلیم نمی کنم،به کیسهء «زر»ش نمی بخشم،به سر انگشت «تزویر»ش نمی سپارم.دستم را قلم می کنم،و قلمم را از دست نمی گذارم!چشم هایم را کور می کنم،گوش هایم را کر می کنم،پاهایم را می شکنم،انگشتانم را بند بند می برم،سینه ام را می شکافم،قلبم را می کشم،حتّی زبانم را می برم و لبم را می دوزم...

امّا قلمم را به بیگانه نمی دهم!

به جان او سوگند،که جانم را فدیه اش می کنم،اسماعیلم را قربانی اش می کنم.به خون سیاه او سوگند،که در غدیر خون سرخم غوطه می خورم.به فرمان او هر جا مرا بخواند،هرجا مرا براند،هرچه از من بخواهد،در طاعتش درنگ نمی کنم.

قلم،توتم من است؛امانت روح القدس من است؛ودیعهء مریم پاک من است،صلیب مقدّس من است.در وفای او،اسیر قیصر نمی شوم،زرخرید یهود نمی شوم،تسلیم فریسیان نمی شوم.

بگذار بر قامت بلند و راستین و استوار قلمم،به صلیب کشند،به چهارمیخ ام کوبند؛تا او که استوانهء حیاتم بوده است،صلیب مرگم شود،شاهد رسالتم گردد،گواه شهادتم باشد؛تا خدا ببیند که به نامجوئی،بر قلمم بالا نرفته ام؛تا خلق بداند که به کامجوئی بر سفرهء گوشت حرام توتم ام ننشسته ام؛تا زور بداند،زر بداند و تزویر بداند،که امانت خدا را،فرعونیان نمی توانند از من گرفت؛ودیعهء عشق را،قارونیان نمی توانند از من خرید؛و یادگار رسالت را،بلعمیان نمی توانند از من ربود.

هرکسی را،هر قبیله ای را توتمی است؛توتم من،توتم قبیلهء من،قلم است.

قلم،زبان خداست؛قلم،امانت آدم است؛قلم،ودیعهء عشق است؛هر کسی را توتمی است؛

و قلم،توتم من است؛

و قلم،توتم ماست!

... پایان ...

هرکسی توتمی دارد؛که به آن سوگند می خورد.سوگند!سوگند نیز یکی از همان معانی ماورائی است،از همان آورده های بهشتی،که در این کویر نمی فهمیم،امّا حسّ می کنیم.

هرکس توتمی دارد که با آن عشق می ورزد،دوست می دارد،می پرستد،می نالد،دعا می کند،می گرید،اشک می ریزد،انتظار می کشد،صبر می کند،اخلاص می ورزد،ارزش می نهد،درد می کشد،رنج می برد،ایثار می کند،می گدازد،به او ایمان دارد،بر او نماز می برد،غرور پولادین اش را – که سر به هیچ اقتداری فرود نیاورده است – مغرورانه بر قامت والای او می شکند؛و اسماعیلِ نان،مقام،جان و حتّی نام خویش را،در محراب خاطر او،به تیغ بی تابی،قربانی می کند.

هرکسی توتمی دارد و توتم هرکسی،«ذکر» آدم بودن اوست.یادگار بهشت آدم،یادآور هبوط و نالانی غربت کویر.

هرکسی توتمی دارد و توتم هرکسی،خویشاوند آن «منِ» بهشتی اوست،بازماندهء آن منی که در «زندگی» به «شهادت» رسیده است،در هیاهوی زاغان پلید و حریص و لجن خوار «روزمرِّگی» خاموش گشته است،و در نمایش مهوّع زمین و آتش بازی فریبندهء زمانه،فراموش شده است.

هر کسی توتمی دارد و توتم هر کسی،یادآور آن است که روزی او نیز «آدمی» بوده است؛و نشانهء آن که هنوز می تواند بپرستد،می تواند خود برای دیگری باشد،می تواند عشق بورزد،از سود و صلاح و واقعیّت فراتر رفته است،و می تواند معنی ارزش،حقیقت و آرمان را فهم کند،حتّی می تواند تا «ایثار» اوج گیرد.

به هر حال هرکسی توتمی دارد و توتم من «قلم» است.

هر قبیله ای توتمی را می پرستد که روح جدّ نخستین همهء افراد قبیبله در او حلول کرده است؛در او زندهء جاوید است؛روح قبیله در او جسم گرفته است.کشتن او،خوردن او،بر افراد قبیله اش حرام است.بر قبیله های دیگر حرام نیست؛آن ها بیگانه اند؛آن ها توتمی دیگر دارند؛از خون و خاک و نژاد و تبار توتمی دیگرند.فروختن و مبادله و بریدن پشم و دوشیدن شیر و کندن پوست و کشتن و خوردن هر توتمی بر افراد قبیله اش حرام است.توتم،خدای قبیله است؛ربّ النّوع قبیله،ناموس قبیله،تجسّم روح و شرف و قداست و حقیقت و شخصیّت و تجلّی ذات و نژاد و تبار و وحدت و اصالت و جوهر انسانی مشترک و ماهیت ماورائی مشترک تمامی قبیله است.

و قلم،توتم قبیلهء من است.خدای همهء قبایل،خدای همهء آدمیان به آن سوگند می خورد؛به هرچه از آن می تراود،سوگند می خورد،به خون سیاهی که از حلقومش می چکد،سوگند می خورد.

و من؟

قلم،خویشاوند آن «منِ» راستین من است؛عطیّهء روح القدس من است؛زبان دفترهای خاکستری و سبز من است؛همزاد آفرینش من،زاد هجرت من،همراه هبوط من و انیس غربت من و رفیق تبعید من و مخاطب نوع چهارم من و همدم خلوت تنهائی و عزلت من و یادآور سرگذشت و یادآور سرشت و بازگوی سرنوشت من است؛روح من است که جسم یافته است؛«آدم بودن من» است که شیء شده است.

آن «امانت» است که به من عرضه شده است!

ادامه دارد...